ปจฺจเวกฺขณญาเณนาติ อวเสสกิเลสานํ, นิพฺพานสฺเสว วา ปจฺจเวกฺขณญาเณนฯ อุปริ อรหตฺตผลสมโยติ อุปริ สิชฺฌนโต อรหตฺตปฏิลาโภ ตถา อตฺถิฯ ‘‘เยนาหํ ตํ ปริเยสโต นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ ชานาติฯ

โกสมฺพิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุปยนฺติสุตฺตวณฺณนา

[69] นวเม อุทกวฑฺฒนสมเยติ สพฺพทิวเสสุ มหาสมุทฺทสฺส อนฺโต มหนฺตจนฺทกนฺตมณิปพฺพตานํ ชุณฺหสมฺผสฺเสน ปหตตฺตา ชลาภิสนฺทนวเสน อุทกสฺส วฑฺฒนสมเยฯ อุปริ คจฺฉนฺโตติ ปกติยา อุทกสฺส ติฏฺฐฏฺฐานสฺส ตโต อุปริ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ อุปริ ยาเปตีติ อุทกํ ตตฺถ อุปรูปริ วฑฺเฒติฯ ตถาภูโต จ ตํ พฺรูเหนฺโต ปูเรนฺโตติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘วฑฺเฒติ ปูเรตีติ อตฺโถ’’ติฯ ยสฺมา ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ผลสมวายปจฺจเย โหนฺเต ตสฺส อุปริ ฐิโต วิย โหติ ตสฺส อตฺตโน วเส วตฺตาปนโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา อุปริ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ปจฺจยภาเวน หิ สา ตถา วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘สงฺขารานํ ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺกุณนฺตี’’ติฯ อปคจฺฉนฺโต ยายนฺโตฯ เตนาห ‘‘โอสรนฺโต’’ติ, อวฑฺฒนฺโต ปริหียมาโนติ อตฺโถฯ

อุปยนฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุสิมสุตฺตวณฺณนา

[70] ทสเม ครุกโตติ ครุภาวเหตูนํ อุตฺตมคุณานํ มตฺถกปฺปตฺติยา อนญฺญสาธารเณน ครุกาเรน ครุกโตฯ มานิโตติ สมฺมาปฏิปตฺติยา มานิโตฯ ตาย หิ วิญฺญูนํ มนาปตาติ อาห ‘‘มเนน ปิยายิโต’’ติฯ จตุปจฺจยปูชาย จ ปูชิโตติ อิทํ อตฺถวจนํฯ ยทตฺถํ สํคีติกาเรหิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหตี’’ติอาทินา อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺส อตฺถสฺส อุลฺลิงฺควเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ อํสกูฏโตติ อุตฺตราสงฺเคน อุโภ อํสกูเฏ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตา ทกฺขิณอํสกูฏโต, อุภยโต วา อปเนนฺติฯ ปริจิตคนฺถวเสน ปณฺฑิตปริพฺพาชโก, ยโต ปจฺฉา วิเสสภาคี ชาโตฯ วิจิตฺตนยาย ธมฺมกถาย กถนโต ‘‘กวิเสฏฺโฐ’’ติ อาหํสุฯ

เตชุสฺสโทติ มหาเตโชฯ ปุเรภตฺตกิจฺจาทีนํ นิยตภาเวน นิยมมนุยุตฺโตฯ วิปสฺสนาลกฺขณมฺหีติ ญาณํ ตตฺถ กถิตํฯ ธมฺมนฺติ ตสฺสํ ตสฺสํ ปริสายํ เถรสฺส อสมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํฯ อาหริตฺวา กเถติ ตถา วรสฺส ทินฺนตฺตาฯ

กิญฺจาปิ สุสิโม ปูรณาทโย วิย สตฺถุปฏิญฺโญ น โหติ, ติตฺถิเยหิ ปน ‘‘อยํ พฺราหฺมณปพฺพชิโต ปญฺญวา เวทงฺคกุสโล’’ติ คณาจริยฏฺฐาเน ฐปิโต, ตถา จสฺส สมฺภาวิโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อหํ สตฺถาติ ปฏิชานนฺโต’’ติ, น สสฺสตทิฏฺฐิกตฺตาฯ ตถา เหส ภควโต สมฺมุขา อุปคนฺตุํ อสกฺขิฯ

อญฺญาติ อรหตฺตสฺส นามํ อญฺญินฺทฺริยสฺส จิณฺณนฺเต ปวตฺตตฺตาฯ ตํ ปวตฺตินฺติ ยํ อญฺญพฺยากรณํ วุตฺตํ, ตํ สุตฺวาฯ อสฺส สุสิมสฺส, ปรมปฺปมาณนฺติ อุตฺตมโกฏิฯ อาจริยมุฏฺฐีติ อาจริยสฺส มุฏฺฐิกตธมฺโมฯ

องฺคสนฺตตายาติ นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วิทูรภาเวน ฌานงฺคานํ วูปสนฺตตายฯ นิพฺพุตสพฺพทรถปริฬาหตาย หิ เตสํ ฌานานํ ปณีตตรภาโวฯ อารมฺมณสนฺตตายาติ รูปปติภาควิคเมน สณฺหสุขุมาทิภาวปฺปตฺตสฺส อารมฺมณสฺส สนฺตภาเวนฯ ยทคฺเคน หิ เตสํ ภาวนาติสยสมฺภาวิตสณฺหสุขุมปฺปการานิ อารมฺมณานิ สนฺตานิ, ตทคฺเคน ฌานงฺคานํ สนฺตตา เวทิตพฺพาฯ อารมฺมณสนฺตตาย วา ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพาฯ อารุปฺปวิโมกฺขาติ อรูปชฺฌานสญฺญาวิโมกฺขาฯ ปญฺญามตฺเตเนว วิมุตฺตา, น อุภโตภาควิมุตฺตาฯ ธมฺมานํ ฐิตตา ตํสภาวตา ธมฺมฏฺฐิติ, อนิจฺจทุกฺขานตฺตตา, ตตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนาญาณ’’นฺติฯ เอวมาหาติ ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน ญาณ’’นฺติ เอวมาทิฯ